Question

Rüzgârların yeryüzünü şekillendirici etkileri iç bölgelerde neden daha fazladır?

Answer 1

Rüzgârlar, yeryüzünde aşındırma, taşıma ve biriktirme yapan dış kuvvetlerden bir tanesidir. Rüzgârın yeryüzü şekillerini etkilemesinde rüzgârın hızı, yağış miktarı, bitki örtüsü, zemin yapısı ve taşıdığı malzemenin boyutu gibi faktörler önemlidir. Rüzgârın aşındırma etkisi oluşturup yeryüzü şekillerinde etkili olması kurak ve bitki örtüsü bakımından yoksun olan bölgelerde daha fazla rol oynamaktadır. Bunun sebebi ise kurak alanlarda toprak daha taneli olup rüzgârın etkisi ile kolaylıkla yerlerinden sökülebilir ve başka bir yere taşınmasına sebep olabilirler.

Ülkemizde rüzgarların yeryüzünü şekillendirici etkilerinin iç bölgelerde daha fazla olmasının sebebi tamamen iklimsel koşullar olmak ile birlikte karasal iklimin hâkim olduğu iç bölgelerde toprağın kuru olması ve bitki örtüsünün az olması rüzgarların kuvvetleri ile yüzeyin sökülmesine ve rüzgar ile başka yerlere taşınmasına sebep olmaktadır. Bunun yanı sıra rüzgârın taşıma gücünü yitirdiği yerlerde birikintiler meydana gelmektedir.

Rüzgârların oluşturduğu yer şekilleri iki gruba ayrılır: aşındırma ve biriktirme şekilleri. Aşındırma şekilleri, rüzgârın taşıdığı malzemelerin önlerine çıkan kayaçlara çarparak veya sürtünerek aşındırması sonucunda oluşan şekillerdir. Biriktirme şekilleri ise rüzgârın taşıdığı malzemelerin hızının azaldığı yerlerde veya herhangi bir engelin gerisinde birikmesi sonucunda oluşan şekillerdir.

Rüzgârın oluşturduğu başlıca aşındırma şekilleri şunlardır:

• Mantarkaya (doğal masa veya şeytan masası): Dikdörtgen yatay duruşlu tabakaların bulunduğu alanlarda rüzgâr aşındırması ile oluşan kaya şekilleridir. Üstteki tabaka alttakinden daha dayanıklı olduğundan daha az aşınıp kalırken, alttaki tabaka daha fazla aşınıp incelir. Böylece mantara benzeyen bir görünüm ortaya çıkar.
• Tafoni: Büyük kayalarda oluşan kekleş yuvaları şeklindeki oyuklardır. Suda çözünebilen kayaçların bulunduğu alanlarda, sular tarafından çözünen kısımların daha sonra rüzgârlar tarafından aşındırılması ile meydana gelir.
• Yardang: Sert olmayan ve kolay aşınan kurak bölgelerin dirençsiz kayaları rüzgâr tarafından aşındırılarak uzun yarıklar oluşturur. Yarıklar U harfi şeklinde olup, rüzgârların esme yönlerine paralel olarak uzanır.
• Şahit tepeler: Aşınıma karşı dayanıklılıkları farklı olan malzemelerin üst üste birikerek farklı tabakalar oluşturduğu bölgelerde görülür. Dayanıklı olan tabakalar daha az, dayanıksız olan tabakalar daha fazla aşınırlar. Böylece geçmiş zamanların ve arazinin izlerini gösteren tepeler ortaya çıkar.

Rüzgârın oluşturduğu başlıca biriktirme şekilleri şunlardır:

• Kumullar: Rüzgârların taşıdığı kumları hızının kesildiği yerlerde ya da herhangi bir engelin gerisinde biriktirmesi ile oluşan kum tepecikleridir. Rüzgârların oluşturduğu en yaygın biriktirme şeklidir.
• Barkan: Rüzgârın taşıdığı kum tanelerinin hilal şeklinde birikmesi ile oluşan kum tepeleridir. Rüzgârların hareketine bağlı olarak sürekli olarak yer değiştirirler. Özellikle tropikal ve karasal çöl bölgelerinde yaygındırlar.
• Lös: Yarı kurak bölgelerde bataklık ve göl kıyılarında biriken kum ve toz birikintileridir. Rüzgârların taşıdığı çok ince taneli malzemelerin rüzgâr hızının azaldığı veya nemli bölge sınırlarında birikmesi ile oluşan toprak depolarıdır. Taşınmış topraklar grubuna giren bu birikimler su ihtiyaçları karşılanırsa eğer tarımsal açıdan oldukça verimli topraklardır.