Question

Yan Anlam nedir?

Answer 1

Yan anlam, bir sözcüğün temel (gerçek) anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlarına denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır.

Örneğin, “göz” dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır. Ama “iğnenin gözü”, “çantanın gözü”, "masanın gözü” tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır. Bunlara da yan anlam denir.

Bir başka örnek olarak, “düşmek” kelimesi “Meyveler tek tek yere düştü” cümlesinde temel anlamda; “Çocuğun pantolonu düşüyordu”, “Bu yılın ilk karı düştü” ve “Kavakların gölgesi yola düştü” cümlelerinde yan anlamdadır.

Örnek(ler)

» Çok zorlayınca kapının kolu kırıldı.
“Kol” kelimesinin gerçek anlamı en genel ifadeyle “insan uzvu”dur. Gövdemizin iki kenarında bulunur ve hareket ettirebiliriz. “Kapı kolu” da kapı gövdesinin iki kenarında bulunur ve hareket ettirilebilir. Dolayısıyla “kapı kolu” şekil ve işlev olarak insan koluna benzediği için yan anlam kazanmıştır.

» Bu kokuyu, annem de kullanır.
(koku: Güzel kokmak için kullanılan esans)

» Kör makasla kumaşı kesmeye çalışıyor.
(kör: Keskinliği yeterli olmayan)

» Bugün boşum, hiç işim yok.
(boş: İşi olmayan, işsiz.)

Örneğin:

• Sırt sözcüğünün temel anlamı “insan ve hayvanların omuz ile bel arasındaki bölümü” iken, “Beşiktaş sırtlarına ağaç dikiyorlar” cümlesinde “arka taraf” anlamında yan anlam kazanmıştır.
• Patlamak sözcüğünün temel anlamı “bir şeyin içindeki gazın birdenbire dışarı çıkmasıyla oluşan ses” iken, “Gülün tomurcukları sabahleyin patlamış” cümlesinde “birdenbire açılmak” anlamında yan anlam kazanmıştır.
• Kanat sözcüğünün temel anlamı “kuşların ve bazı böceklerin uçmasını sağlayan organ” iken, “Uçağın kanadı havada parçalanmış” cümlesinde “uçağın uçmasını sağlayan bölüm” anlamında yan anlam kazanmıştır.